Don
Olaylarından Korunma Yöntemleri
Tarım ürünlerini don olayından korumak için çok çeşitli yöntemler
uygulanmaktadır. Her yörenin iklim durumunu yapılan tarımın şekli yetiştirilen
bitkinin özelliği ile ilgili tarım işletmesinin imkanları göz önüne alınarak bu
yöntemlerden en uygun en pratik ve en ucuz olanı seçilmelidir. Tek bir yöntemle
önlem alınabileceği gibi gereken durumlarda birkaç yöntem birlikte uygulanarak
don olayının zarar yapması önlenebilir. Önemli olan konu doğru ve en etken olan
yöntemin seçilmesi ve doğru şekilde uygulanmasıdır. Genel olarak bu konuda 2
yöntem kullanılır.
AKTİF YÖNTEMLER
A) Atmosfere giden radyasyonun
durdurulması ( suni sis)
Havaya su
buharı püskürtülerek yapay bulut oluşumu(sis) ile atmosfere giden radyasyon
engellenebilir. Duman perdesi veya dumandan oluşturulan yapay bulutlar
radyasyon kayıplarını önleme çalışmalarında kullanılmıştır, fakat bu
yöntemlerin etkinliği hakkında uygulanan duman perdesinin görünen yoğunluğu
ile karar vermek imkansızdır. Duman perdesinde oluşturulan parçacıklar
yerden uzaya giden uzun dalga radyasyonu yakalayabilmelidir. Bulut
içerisindeki su damlacıkları yapay olarak oluşturulan duman perdesindeki çok
küçük parçacıklardan daha etkili olduğu belirlenmişti.
B) Isı yalıtımı
Ürünleri dumanla kaplamak
için toksik olmayan protein köpükleri kullanılır. Bu yöntem mekanize olması
nedeniyle bazı avantajlara sahiptir ve köpük bitkiler üzerinde uzun süre
kalabilir ve beklenen ardıl don olayları için koruyucu olur.
C)Havanın karıştırılması
Tipik
radyasyonlu geceler boyunca yer ile temas halinde hava soğur ve yüzeye yakın
seviyelerdeki soğuk bir hava tabakası oluşur. Yerden 150 m yükseklikteki bir
hava tabakasındaki sıcaklık, yer seviyesindeki sıcaklıktan fark edilecek
derecede daha sıcaktır. Sıcaklığın yükseklikle arttığı bu gibi özel durumlar
sıcaklık terselmesi (inverziyon) olarak adlandırılır. Normal günlerde
yükseklik ile sıcaklık azalır. Don zararı soğuk hava tabakası ile
ilgilidir., fakat üst seviyelerdeki daha sıcak hava ile aşağıdaki daha soğuk
havanın karıştırılmasıyla don zararı en aza indirilebilir. Yere yakın
seviyedeki soğuk hava ile üst seviyelerdeki daha sıcak havanın
karıştırılması sonucu inverziyon bozulur ve yere yakın soğuk hava
tabakasının sıcaklığı birkaç derece arttırılır. Bu durum rüzgar makineleri
fanlar ve hatta helikopterler kullanılarak başarılabilir.
Rüzgar makineleri ile don
mücadelesinde başarıya ulaşmak için don beklenen gecelerde öncelikle inverziyonun şiddeti belirlenmeli ve daha sonra rüzgar makineleri
kullanılmalıdır. Zayıf inverziyon şartları altında rüzgar makinelerinin
kullanımı sınırlandırılır. Şiddetli inverziyonların meydana geldiği
bölgelerde don ile mücadele maliyetleri korunan ürünün ekonomik değeri
dikkate alınarak belirlenmelidir.
D) Direk hava ve bitki ısıtması
Radrasyon yoluyla yeryüzünden
atmosfere giden ısı kaybının giderilmesi için en yaygın ve en kolay yöntem
uygun ısıtma ekipmanları kullanmak veya küçük ateşler yakmaktır. Bu
yöntemle arazilerde veya meyve bahçelerindeki sıcaklıklar belirli ürünler
için kritik sıcaklık değerlerinin üzerinde tutulabilir. Dünyanın birçok
bölgesinde ısıtma yöntemi yaprağını dökmeyen Akdeniz meyveleri ve yaprağını
döken diğer meyve ağaçlarının bulunduğu alanlarda düzenli ve iyi organize
edilmiş olarak uygulanmaktadır.
Bu yöntemde odun, kömür veya
mangal kömürü kullanılabildiği gibi dizel yağlar da çeşitli tip ve
büyüklüklerdeki uygun ekipmanlar yardımıyla yaygın olarak kullanılırlar. Bu
yöntemle ilgili olarak ısıtıcı modellerinin geliştirilmesi bitkilere toksik
etkisi nedeniyle dumanın yok edilmesi alet içinde oluşan isin ve kullanılan
yakıtın azaltılması çalışmaları önemini korumaktadır.
Isıtıcılar bütün araziye
etkili olacak şekilde dağıtılmalı(75-200 adet/ha) fakat arazinin daha soğuk
kesimlerinde ısıtmanın iyi yapılabilmesi için rüzgarın geliş yönüne daha
fazla ısıtıcı konulması uygun olacaktır. Bitki için gerekli olan hava
sıcaklığının artmasıdır,fakat aynı zamanda ısıtıcılarla yayılan ısının da
önemi büyüktür. Yağ ve gaz ısıtıcıları havayı konveksiyon( ısınarak
yükselme) yoluyla ısıtırlar fakat ısıtıcının tipine bağlı olarak
ekipmanların sıcak yüzeyleri tarafından meyve bahçelerine yayılan ısı toplam
ısının %10 -30’unu oluşturmaktadır.
Çok sayıda yakılan küçük
ateşler az sayıdaki büyük ateşlere göre havayı ısıtmada daha etkilidir.
Büyük ateşler etrafa yayılmadan hızlıca yükselip inverziyon tavanını
delerek soğuk ve sıcak havanın iyi bir şekilde karışması için gerekli
sirkülasyonu engelleyecek sütunların oluşmasına neden olabilir. Büyük
ateşler sadece inverziyonun tavan tabakasına zarar vermez, aynı zamanda
hızlıca soğuk havanın içine çekilerek zararı faydasından fazla olur. Eğer
bir bölgede bir mevsim boyunca 2-3 defadan fazla don olayı görülmezse ısıtma
yöntemi uygun ve ekonomiktir. Daha fazla don görülen bölgelerde ısıtma
ekonomik değildir. Daha fazla don görülen bölgelerde ısıtma ekonomik
değildir.
Seralarda elektrikle ısıtma
araziye uygun kalorifer sistemi ile ısıtma bazı ülkelerde kullanılan pahalı
yöntemlerdir.Ancak bu yöntemlerde korunacak ürünün ekonomik değeri esas
alınmaktadır.
E) Su uygulaması
Don olayını önlemede bir yöntem olan üstten sulama veya yağmurlamanın
belirgin bir yararı vardır ve dikkate değer bir öneme sahiptir. Bu uygulama
geniş bir su kaynağı uygun sulama ekipmanları ve iyi bir toprak drenajı
ister. Bu yöntem sadece üzerindeki buz yükünü taşıyabilecek bitkilerde
uygulanabilir.
Yağmurlama
yönteminde bitki su soğuduğu ve donduğu zaman radyasyonla kaybolan ısıyı
kazandırmak için eritme ısısını ortama verir. 1gr veya 1cm3 suyun 1derece
soğuması için 1 kalori ısı açığa çıkar, fakat bitki için daha önemli olan
durum 1gr suyun donması için 80 kalorinin açığa çıkmasıdır. Eğer yaprak veya
tomurcuk ince bir su filmi kaplanırsa suyun donmasıyla ısı açığa çıkar ve
bitki sıcaklığının 0 derecenin altına düşmesi engellenir.Bu su filminin
olabildiğince sürekliliği sağlanmalıdır, bu sayede bitki üzerinde buz
tabakaları oluşmasına ve ortam sıcaklığı donma noktasının altına düşmesine
rağmen bitki sıcaklığı donma noktasının altına düşmeyecektir.
Bir güvenli
uygulama ıslak termometre sıcaklığı donma noktasına ulaştığı zaman
yağmurlama işlemine başlamaktır.Yağmurlama işlemi bitki dokularının
dayanabilmesi için mümkün olduğu kadar sürdürülmelidir. Uygulama hava
sıcaklığı 0 derecenin üzerine çıkıncaya kadar devam ettirilmelidir.
Yağmurlama
sistemi ürün kaybına neden olabilen birkaç dakikalık kritik devreyi
engelleyecek veya kesecek şekilde tam ve sürekli olarak su örtüsü
sağlamalıdır. Yağmurlama sisteminin önceden test edilmesi gereklidir. 12-20
saniye aralıklarla çalışan küçük yağmurlayıcılardan daha tatmin edici
sonuçlar alındığı Davis(1955) tarafından bildirilmiştir. 90 saniye
aralıklarla çalışan daha büyük yağmurlayıcılar -5 derecede domates bitkisi
üzerinde etkili olmamıştır. Tekrarlanan uygulamaların daha kısa aralıkları
yaprak yüzeyindeki daha düşük sıcaklık değişimlerini netice vermiştir.
F) Toprak işleme ve idaresi
Don zararlarını en aza indirebilmek için; toprak nemli yabancı otları
temizlenmiş düzeltilmiş ve pekiştirilmiş olmalıdır. Don tehlikesi olan
dönemlerden önce toprak üzerindeki ürünler organik madde artıkları ve
yabancı otlar sürülmeli ve toprak sıkıştırılmalıdır.
G) Kumlama
Bu yöntem hem
pahalı hem yüksek işçilik hem de toprağın yapısını etkilemesi nedeniyle
uygulanması güç bir yöntemdir.Kum materyalinin kolay ısınması ve radyasyon
yoluyla yavaş soğuması bu yöntemin olumlu yanıdır.Her yıl ince bir kum
tabakasının don riskli alanlara serilmesi şeklinde yapılır. İnce kum aynı
zamanda buharlaşmayı (kendi bünyesindeki su miktarı çok az olduğundan ) en
alt seviyeye indirir.
H) Çiçeklenmeyi geciktirme
İlkbaharda meydana
gelen son don olaylarının çok sık görüldüğü yerlerde meyve ağaçlarının
çiçeklenme devresinde don olayından fazla zarar görmemesi için çiçeklenmenin
geciktirilmesi amacıyla ağaç dipleri 1m çapınfda açılarak kar veya buz
kalıpları konur.
I) Zorlanmış hasat
Birçok durumda geniş
bir ürün topluluğunu zorunlu hasat yoluyla dondan korumak mümkündür. Don
veya donma sıcaklıkları ile ilgili bir tahmin önceden kullanıcılara
ulaştırılmış ise bölgedeki çiftlikler olgun meyveleri, sebzeleri ve diğer
ürünleri acil olarak toplayabilir, aksi takdirde arazi üzerinde kalır ve don
tehlikesine hedef olur. Bu durum geceleri bile devam edecek uzun saatler
süren ekip çalışmasını getirir. Toplanan ürünlerin korumalı yerlerde depo
edilmesi zorunludur.
PASİF YÖNTEMLER
A) YER SEÇİMİ
Don riski taşıyan bölgelerde mümkün
oldukça zirai faaliyetler yapılmamalıdır. Eğer tarım yapılması düşünülen
bölge don tehlikesine maruz ise farklı mevsimlerde don hadisesinin görülme
ihtimali muhtemel şiddeti ve havada dağılımı araştırılmalıdır.
Bu konu ile ilgili olarak dikkatler çok
iyi bilinen don boşlukları( frost hollows) veya don çukurlarına(frost
pockets) yöneltilmelidir. Don boşlukları herhangi bir yükseklik seviyesinde
meydana gelebilir ve genellikle doğal veya yapay olarak oluşmuş şiddetli
rüzgarlardan korunan ve içine soğuk hava hareketi olmayan küçük vadiler
(oluklar) veya alçak basınç merkezleridir. Bu don bölgeleri özellikle don
zararlarına açıktır ve bu bölgelerde zirai faaliyet yapılmamalıdır.
Bir eğim veya nehir kenarı boyunca
yer alan ağaçlar , çalılar ve engebeli mera soğuk hava akışına engel
olabilir ve don olukları meydana getirebilirler. Genel olarak aşağı yönde
akış hızı 2m.sec-1 değerini geçmez ancak engebeli arazilerde soğuk hava
engelleri olarak oluşabilen hava karışımları ve dalgalanmaları kırılır veya
üzerinden aşılır ve hava bir nabız atışı karakterinde eğim aşağı hareket
eder.
Alçak bölgelere doğru akan soğuk
havanın doğal ve yapay engellerle önü kesilmelidir. Eğer bu tip engeller
yoksa don çukurları olarak tanımlanan düşük rakımlı bölgelerde soğuk havanın
çökmesiyle don hadisesi görülür ve hava olaylarına bağlı olarak birkaç gün
sürebilir. Doğal engeller ağaç sıraları, çalılar demiryolu ve otoyol
duvarlarıdır. Soğuk hava eğim yönünde aşağı doğru akarken engeller
tarafından tutulur ve yönü değiştirilerek bitkilerden uzaklaştırılır.Köşeli
ve eğimli doğal bir engel soğuk havanın yönünü değiştirir ve bu şekilde
hassas bitkiler korunur. Sık ağaçlar ve çalılar ve çalılar arasında eğme
uygun küçük boşluklar bırakılarak soğuk havanın uzaklaştırılması gerekir.
Yakın çevredeki geniş su yüzeylerinde don riski daha düşüktür ve kuzey yarımküre
için güneye bakan eğimlerde dikilen çit bitkileri kuzeye bakan eğimlerdeki çit
bitkilerine göre don zararına daha az maruz kalır. Güney yarımkürede bu durumun
tersi söz konusudur. Genel olarak bölgelerin iklim özelliklerine göre ürün
çeşitleri ve yurdumuza uygulaması aşağıda verilmiştir.
Bölgelerin özellikleri ve
yetiştirilmesi uygun olan ürünler:
İlkbaharda hemen hemen don olayı
görülmeyen bölgeler(Akdeniz kıyıları):
Seyrek olarak don olayı görülen
bölgeler(Doğu Karadeniz Kıyıları)
Bölgenin yüksek kesimlerinde turunçgiller
ve sert çekirdekli meyveler bölgenin alçak kesimlerinde don olayına hassas
çeşitler;
Don olayının orta sıklıkta
görüldüğü bölgeler(Ege ve Marmara kıyıları)
Bağ çeşitleri;
Dona açık bölgeler (Ege,Marmara,
Karadeniz, Akdeniz iç kesimleri)
Don olayına daha dirençli bağ,armut ve
elma çeşitleri;
Don etkisi altında olan
bölgeler(İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu)
Don olayına en dayanıklı bağ, armut ve
elma çeşitleri.
Zirai üretim için don zararlarına karşı
koruma yöntemlerinin hiçbirisi güvenli dönemin uzunluğundan daha önemli
olamaz. Bitki yetiştirme döneminin uzunluğu ile ilgili bilgiler don
tehlikesine açık bölgeler için uygun tür ve çeşitlerinin seçiminde ziraat
ile uğraşanlara önemli ölçüde yardımcı olacaktır. Bu verilerden belirli
ürünler için ortalama güvenli dikim tarihleri elde edilebilir.
Don tehlikesine
hassas bölgelerin haritalanması için birçok yöntem literatüründe
açıklanmıştır. Bunlardan bazıları topografik ve klimatolojik haritaların
esas alındığı masa çalışmalarıdır. Diğer kısmı ise detaylı alet ölçümlerine
dayanan ve farklı arazi ölçümleri tarafından desteklenen çalışmalardır. Alet
ölçümlerine dayanan yöntem en yaygın olanıdır ve farklı yaklaşımların geniş
oranda uyguladığı yöntemdir. Aletlerin tipleri ve kullanışlılığı gözlemlerin
yoğunluğu ve gözlem süresinin uzunluğu (genellikle birçok don dönemi) gibi
faktörler yönetimin yararlı olmasında önemli etkenlerdir.
Bitki İdaresi
Bitkilerde
uygulanacak farklı işlemler, bitkilerin don olayına karşı direncini
artırabilir ve en az zararla kurtulmasını sağlayabilir.Bu işlemlerin
uygulanabilir ve ekonomik olması önemlidir. Bu işlemlerden bazıları aşağıda
belirtilmiştir:
En fazla hava
akımına imkan verecek bitki dikimi önerilen tarihlerden önce bitki dikimi
yapılmaması ,iyi toprak verimliliği ve uygun su kaynaklarının yararlı
etkilerini sürdürmek; don olayına karşı dayanıklılığı artırmak için
kimyasallar ve bitki hormonları kullanılabilir.
Bitki Seçimi ve Üretimi
Aynı tarihte
çiçeklenen belirli meyvelerin çeşitleri dayanıklılık konusunda belirgin
farklılıklar gösterir. Bundan dolayı hassas olanların çıkartılması ve
dirençli olanların üretilmesi don riskini azaltacaktır. Daha geç çiçeklenen
elma türleri (çeşitleri) sert kışlık buğday, yulaf çeşitleri ve dona daha
dayanıklı çilek çeşitlerine don olayına hassas bölgelerde her zaman ihtiyaç
duyulur. Yapılacak çalışmalarda başarı hassaslık veya dayanıklılık ile
ilgili nedenlerin açıklamasında sağlanacak gelişmelere bağlıdır. En uygun
bitki seçimi ile ilgili genel bilgiler aşağıda verilmiştir;
Don meydana gelen bölgelerde
ve şiddetli iklimlerde uzun boylu gelişen bitki türleri seçilerek hassas
çiçekler veya meyveler yer seviyesindeki soğuk havadan uzaklaştırılarak
korunur.
Vadi tabanlarında , dar havzalarda ,çukur
bölgelerde dona hassas bitkilerin yetiştirilmesinden kaçınılmalıdır. Dağlık
bölgelerde ve tepelerde güneye bakan daha sıcak eğimler bağ meyve ve erkenci
patates için en uygun yetiştirme alanlarıdır.Göl ,rezervuar nehir gibi geniş
su kütlelerine yakın bölgelerde don riski daima azdır. Ağaçlık alanlar soğuk
havayı saptırarak eğim aşağı uzaklaştırırlar. Bu nedenle ağaçlık alanların
korunması önemlidir.
Dona hassas bitkilerin yetiştirildiği
arazilerde toprak işlemesinden kaçınılmalıdır.
Don riski olan
bölgelerde dona hassas bitkilerin özellikle yonca arazileri , çayır, tahıl
çalılık fidanlık yakınlarında yetiştirilmesinden kaçınılmalıdır.
Don riskinin
arttığı zamanlarda herhangi bir şekilde toprağın gevşetilmesinden
kaçınılmalıdır.Don olayına hassas bitkilerin yetiştirildiği yerlerde don
tehlikesi başlamadan önce yabancı otlar temizlenmeli , ancak başka hiçbir
kültürel işlem yapılmamalıdır.
|